Investeren in de kracht van Nederland

1. 6 december 2016, door Lennart Kik
2. 0 reacties

Zijn eerste reactie toen de WRR hem drie jaar geleden benaderde om raadslid te worden was ‘liever niet’. De hoogleraar Corporate Finance en Financiële Markten aan de UvA was op dat moment al Kroonlid voor de SER, voorzitter van de Bankraad DNB, lid van de commissie Kapitaalmarkt van AFM en hij had nog twintig andere nevenfuncties. “Er is één ding dat geschreven moet worden: een studie over het maatschappelijk perspectief van de financiële sector”, vertelde Boot de onderzoekers aan het Buitenhof. “We hebben het idee dat de sector zelf een probleem is. Dat is best mogelijk maar de meeste problemen komen voort uit de samenleving. De WRR heeft geloofwaardigheid op het gebied van de samenleving. Het was zinvol om het rapport in de context van de WRR te schrijven.”

Bij de keuze van zijn onderzoeksthema’s houdt Boot bewust rekening met timing en opportuniteit. “Ik vraag me altijd eerst af of er in de politieke verhoudingen van dat moment wel openingen zijn om iets te doen met de analyse of visie die ik lanceer”, zei hij in een eerder interview. Boot realiseerde zich dat het formuleren van ‘maatregel 158 tegen de financiële sector’ niet zo heel zinvol was. Hoewel de voedingsbodem uiterst vruchtbaar is voor bank bashing . “Het perspectief moest verschuiven naar wat we in de samenleving anders moeten doen.” Met een schuin oog kijkt hij ook naar de komende kabinetsformatie in 2017. “Dit rapport is wel bedoeld om invloed te hebben. In zoverre heeft politieke opportuniteit meegespeeld. De timing had niet veel beter gekund.”

De financiële crisis heeft er volgens Boot voor gezorgd dat er veel dingen los zijn komen zitten die voorheen onbespreekbaar waren. Voorbeelden zijn het denken over de woningmarkt en het pensioenstelsel. “Het heeft niet veel zin hele bomen op te hangen over dingen die helemaal vast zitten en waar de komende vijf jaar niets zal veranderen. Dan kun je op z’n best een waakvlammetje levend houden dat er ooit iets aan moet gebeuren.”

“Het financiële stelsel is zwaar in beweging en de instabiliteit houdt nog een hele poos aan”, zegt Boot. “Je moet niet de illusie hebben dat je het allemaal in de hand kunt houden. Dat is per definitie onmogelijk. De structuren van een nieuw financieel systeem zijn er nog niet. Iedereen begint zich wel in toenemende mate te realiseren dat er een nieuwe blauwdruk nodig is. Dat is al heel wat.” Ter illustratie wijst Boot op een recente meerdaagse conferentie waar de leden van het Sustainable Finance Lab uitgebreid in discussie gingen met beleidsmakers van DNB en het ministerie van Financiën over het geldstelsel. “Dat wordt als belangrijk ervaren. Wie had dat een paar jaar geleden kunnen denken!”

Reële economie

In het WRR-rapport stelt Boot voor om aan twee kanten te werken. Door de weerbaarheid van de financiële sector te versterken kan de sector weer een bijdrage leveren aan de reële economie. Aan de andere kant zal de afhankelijkheid en de dominantie van de financiële sector voor de samenleving moeten verminderen. “Mijn verhaal gaat over hele simpele dingen. Hoe moet je over het pensioenstelsel nadenken? Als de verdiencapaciteit van de economie goed is, kunnen mensen goed met pensioen. We hebben in Nederland alles teruggebracht tot een berg geld, maar het pensioenstelsel gaat dus over de reële economie.”

Een belangrijke vraag volgens Boot is of de ambitie van het pensioenstelsel niet veel te ver is doorgeschoten. “Is dit niet de laatste erfenis van de sociale welvaartsstaat van de jaren zeventig? Er is nog geen enkele generatie die het pensioen heeft gehad wat toen is opgezet en dat wij nu trachten te verdedigen. Je moet je afvragen of de ambities niet idioot hoog zijn. In de moderne arbeidsverhoudingen is het stompzinnig de keuze tussen stoppen met werken of doorwerken als zwart/wit

Te zien. Er komen allerlei tussenvormen tussen werk en pensioen. Als je tien jaar van je pensioen af zit, kun je bijsturen. Je hoeft niet tot in je graf via het pensioenstelsel begeleid te worden. In het rapport hebben we niet getracht een nieuw pensioensysteem te schetsen, maar wel duidelijk gemaakt dat pensioen moet bijdragen aan economische groei. Als je pensioen op dagbasis wil kunnen blijven liquideren, sluipt er een fatale kortzichtigheid in het stelsel.”

Volgens Boot zullen we de grenzen tussen publiek en privaat duidelijker moeten trekken. “welk deel moeten mensen voor zichzelf doen en welk deel is essentieel voor de bescherming die we willen bieden?” ter illustratie wijst hij op een voorstel dat hij vijftien jaar geleden in ESB lanceerde. “Voor het opvangen van onverwachte zorgkosten biedt alleen een AOW-pensioen niet voldoende zekerheid. Bied daarom grotere zekerheid in een soort basispensioen, zeg opbouw tot een bepaald minimum en daarboven juist geen zekerheid. Dat kunnen we ons veroorloven als maatschappij, met de belastingbetaler als achtervang. Nu houden we alles bij elkaar. Voor een pensioenkapitaal van 2,5 keer het bbp kun je echter geen zekerheden bieden. Je kunt de tweede pijler opsplitsen in een deel dat grotere zekerheid biedt en een deel dat mensen wat meer vrij laat. De risico’s in het andere deel zijn groter. Dat moet je goed organiseren; het mogen geen nieuwe woekerpolissen worden.”

Het WRR-rapport wijst ook op contraproductief beleid op terreinen als belastingen, de woningmarkt en de fiscale bevoordeling van vreemd vermogen boven eigen vermogen. Boot: “Huizen, pensioen, fiscaliteit en banken hebben allemaal met elkaar te maken. Daardoor moet je een meer integrale visie hebben op beleid. Als je op je 25-ste moet sparen voor je pensioen, kun je niet sparen voor je huis. Alles heeft met elkaar te maken. Daarom komen we met voorstellen voor een betere verdeling over de verschillende levensfasen. En met een pleidooi voor een verschuiving tussen de oudere en jongere generatie. Je zou bijvoorbeeld schenken meer kunnen stimuleren. Dat hoeft niet belastingvrij, maar misschien kun je een schenking net iets attractiever maken dan een erfenis. Daardoor krijg je een productievere en minder schuldgedreven maatschappij.”

Zwartepiet

Je kunt de financiële sector wel de zwartepiet geven maar de kiemen voor het zelfrijzend bakmeel van de sector liggen in het sociaaleconomisch veld, vindt Boot. “Kijk naar de huidige woekerpolissen. Het probleem was tien keer kleiner als er geen suggestie van een fiscaal sausje was. En ook de hypotheekproblemen waren tien keer kleiner geweest zonder al het fiscaal gerommel. Sinds de jaren negentig hebben we gedereguleerd zonder de juiste randvoorwaarden in te bouwen. En nu zijn we daar opnieuw mee bezig.”

De overheid trekt zich terug en lanceert een participatiesamenleving. Ze geeft consumenten meer verantwoordelijkheid maar niet de mogelijkheid om die goed in te vullen. Boot: “We maken de zorgplicht van aanbieders zo streng dat ABN Amro van de helft van zijn klanten af wil. De buitenlandse klanten zijn al weggejaagd, maar neem van mij aan dat ze ook de rekening van een hoop Nederlandse klanten willen opzeggen. Dat durven ze niet want dat leidt tot een maatschappelijke opstand. Wij focussen niet op zorgeisen, maar kijken hoe we de klant sterker kunnen maken. Denk aan de ervaringen van vereniging eigen huis met de gemeenschappelijke inkoop van energie. Door een krachtenbundeling aan de vraagkant kun je een countervailing power creëren als tegenwicht voor de macht van aanbieders.”

Ook het aanbieden van ‘standaard producten’ past volgens boot in deze zienswijze. “de kern van keuzes van consumenten is: als je ze een eenvoudiger product aanbiedt kunnen ze de verschillen met het ingewikkelde product makkelijker begrijpen. Inmiddels weten we dat nudging enorm helpt bij ingewikkelde consumentenkeuzes. De meest eenvoudige manier van nudging is het aanbieden van default opties . Als je iets wil en je kiest niets, dan val je automatisch terug op het standaard product. Vorige maand heb ik dit nog eens uitgelegd bij de AFM. Ik heb het idee dat men hier voor openstaat. Nu alleen nog wachten tot ze haar beleid herziet.”

Intussen zorgt de aanscherping van de zorgplicht ervoor dat aanbieders geen enkele complexiteit meer aandurven in hun financiële producten. “Hierdoor krijg je een aanbod van producten die nooit meer tailor made zijn. Als je een beetje speciaal geval bent, ben je geen interessante klant voor een aanbieder maar een risico. De zorgeisen leiden tot standaardisatie die voor de grote massa gewenst is, maar het gebeurt uit angst van de financiële aanbieder. Dit is nu te ver doorgeschoten. Via default opties en standaard producten met normale zorgeisen bereik je een beter machtsevenwicht tussen aanbieder en klant.”

Wending van perspectief

op sociaaleconomisch gebied kan Nederland heel veel ondernemen zonder dat we last hebben van Brussel en Frankfurt, constateert de WRRr. Hierin schuilt de andere invalshoek van het rapport. “we kiezen voor een simpele wending van perspectief: ga eens vanuit de samenleving kijken in plaats van te zwartepieten over de schuldigen van de financiële crisis. Op dat moment blijkt dat de nationale beleidsruimte er wél is.”

Wachten met de uitvoering hoeft niet. “Bij de meeste aanbevelingen in het rapport kun je met weinig aarzeling aan de slag. Natuurlijk zijn er gevestigde belangen en kun je geen ijzer met handen breken. Kijk naar de woningmarkt. De vrije huurmarkt waar wij voor pleiten, is er niet van vandaag op morgen. Een verandering van de woningvoorraad kost tijd. Uiteraard snap ik dat er parlementaire druk is om de leennormen te versoepelen. Mijn reactie daarop: als je leennormen versoepelt haal je de druk van de ketel, waardoor je de minister niet meer voldoende aanspreekt om tot een vrije huurmarkt te komen. Je moet de druk maximaal houden en niet via het makkelijke ventiel van soepele leennormen de situatie bestendigen. In de tussentijd kun je mensen die tussen wal en schip vallen inventariseren. Overgangsproblemen zal je moeten adresseren, maar niet via een generieke maatregel.”

Een opvallende aanbeveling is dat de politiek minder ‘incident gedreven’ te werk moet gaan. “Mooi hè”, lacht Boot. “Dit staat een beetje haaks op de rol van de politiek. Maar we geven wel een aantal handvatten. In de financiële sector zie je dat in goede periodes crises worden gecreëerd. Terwijl in slechte periodes allerlei deuren worden dicht geslagen. Dat is onvoorstelbaar procyclisch gedrag. Ook de overheid komt in crisistijd met regulering die procyclisch uitpakt. Je wilt juist dat de overheid iets rustiger in het dossier zit. In de kamer zou je op twee momenten per jaar een debat kunnen voeren over de staat van het financiële systeem. CPB, DNB en CBS kunnen voor dat beraad een rapportage schrijven. Dat betekent dat je op momenten waarop het bloed niet aan het vloeien is ook moet nadenken over het financiële systeem. En als het bloed wel vloeit, dienen de eerder ingenomen standpunten als een anker voor de besluitvorming.”

Overbodig

Banken zitten in het verdomhoekje en krijgen weinig speelruimte van de politiek, terwijl de ict de sector op z’n kop gaat zetten. Ze moeten dienstbaar zijn aan de economie als geheel, maar ze zijn er om te overleven. Zie daar maar eens een evenwichtig sausje van te maken. “Je kunt het nog scherper stellen”, zegt Boot. “Het is een sector die dreigt overbodig te worden. Ze weten ook dat ze 70 procent te veel mensen hebben. Het is verrassend hoeveel mensen er werken die ze echt kunnen missen. Ze moeten kunnen bewegen om in te spelen op nieuwe ontwikkelingen en nieuwe partijen die het klantcontact willen overnemen. Als ze dat kwijt zijn worden banken pure back offices . Dat kan een keuze zijn. Maar als we vinden dat het bankwezen een kans moet hebben om een rol te spelen in de samenleving, dan moet je het niet aan alle kanten dichttimmeren. Daarnaast is er de discussie over welke activiteiten publiek zijn en welke privaat. Die vraag trachten we te beantwoorden in dit rapport.”

“In die onzekere omgeving, waarin je ‘ondernemerschap’ nodig hebt in de financiële sector, kom je op de noodzaak van eigen vermogen. Dit is de enige manier waarop banken kunnen opereren. Laten we het dan ook eigen vermogen noemen in plaats van ‘kapitaal’. Dat laatste is geen optie want dan heb je het al snel over de ‘kwaliteit’ van kapitaal. Nee, we willen gewoon eigen vermogen. Banken zullen dan wel moeten accepteren dat er sprake is van een uitruil. Als ze niet inzien dat ze moeten gaan ondernemen, moeten ze niet verrast zijn dat de politiek elke keer met een nieuwe maatregel de zaak verder dichttimmert.”

Arnoud Boot

Arnoud Boot (56) kan volgend jaar zijn zilveren jubileum vieren als hoogleraar Corporate Finance en Financiële Markten aan de Universiteit van Amsterdam. Aan de UVA is hij directeur van Amsterdam Centre for Law & Economics en Amsterdam Centre for Corporate Finance. Daarnaast is hij onder meer (onafhankelijk) kroonlid voor de SER, lid van de Bankraad van DNB en lid van de Commissie Kapitaalmarkt van de AFM. Sinds 2013 is hij tevens lid van de WRR. Dit jaar volgde hij samen met Peter Blom (Triodos) Herman Wwijffels op als voorzitter van het Sustainable Finance Lab.

Reactie toevoegen

Naam

E-mailadres

Reactie

Organisatie

Telefoonnummer

VVPVIP HypothekenVVP Innovatie PlatformVIP SchadeVVP Twitter

Toevoegen 

Editie

• VVP 6 december 2016

Meer over

• afm